A wszystko zaczęło się od konkursu, rozpisanego przez zakon jezuitów na grupę rzeźbiarską, która miała ozdobić jeden z ołtarzy kościoła Il Gesù. Ten imponujący, powstały ponad wiek wcześniej jezuicki przybytek wciąż dekorowano i wzbogacano o nowe ołtarze, malowidła i rzeźby. W kaplicy znajdującej sią w lewym transepcie kościoła, a poświęconej założycielowi zakonu, Ignacemu Loyoli, gigantyczna nastawa ołtarzowa zaprojektowana została przez zaufanego malarza jezuitów – Andreę Pozza. Do jej ozdoby wykorzystano najdoskonalsze materiały – lapis lazuli, onyks, ametyst, kryształ, złoto i srebro, a przy jego wykonaniu pracowało stu artystów, rzemieślników i pomocników. Statuę świętego, odlaną ongiś w srebrze i zasłoniętą przez obraz, flankują dwie monumentalne kolumny i zdobią liczne ornamenty i reliefy. A wszystko to stanowi oprawę wykonanej z pozłacanego brązu urny ze szczątkami Loyoli. Dodatkową dekorację ołtarza stanowić miały dwie grupy rzeźbiarskie znajdujące u jego podstawy. Jedna ukazywać miała Wiarę triumfującą nad Pogaństwem i jej realizację powierzono przebywającemu w Rzymie Francuzowi – Jean-Baptiste Théodonowi. Wykonanie drugiej, zatytułowanej Religia triumfująca nad Herezją, zlecono natomiast nieznanemu młodemu rzeźbiarzowi – Pierre’owi Le Grosowi. Koncepcję obu grup rzeźbiarskich stworzył ponownie Andrea Pozzo. W momencie rozpisania konkursu Le Gros był stypendystą Akademii Francuskiej, której regulamin zakładał, że artysta pracować ma wyłącznie dla króla francuskiego. Dlatego jego przystąpienie do konkursu w 1695 roku zostało utrzymane w tajemnicy, a Le Grosa reprezentował jego przyjaciel, grawer Nicholas Doridnya. Dopiero w momencie pozyskania konkretnego zlecenia i podpisania odpowiednich umów z jezuitami artysta oznajmił to dyrektorowi Akademii Francuskiej, La Teuliere’owi. Reakcja tego ostatniego była dwojaka: z jednej strony, oburzony niesubordynacją swego podopiecznego, wyrzucił go z grona stypendystów Akademii, z drugiej zaś – nie umiał ukryć dumy z powodu spektakularnego zwycięstwa dwudziestodziewięcioletniego Francuza nad śmietanką artystyczną ówczesnego Rzymu. Mało tego, rzeźba jego konkurenta Théodona (autora grupy umieszczonej z lewej strony) była wielokrotnie zmieniana i poprawiana, podczas gdy grupę Le Grosa przyjęto bez uwag i zmian, czego również dyrektor nie omieszkał podkreślić.

Przyjrzyjmy się zatem owej grupie, która tak bardzo przypadła do gustu jezuitom i która, w momencie jej ustawienia, zwróciła uwagę na młodego Francuza, czyniąc go najbardziej rozchwytywanym rzeźbiarzem Wiecznego Miasta.

Personifikacja Religii z krzyżem w jednej ręce i wiązką płomieni w drugiej góruje nad dwiema postaciami upadającymi – personifikacjami Herezji. Zobaczymy tam starą, przerażoną, rwącą włosy kobietę i spadającego w otchłań w ekwilibrystycznej pozie mężczyznę, który odpycha od siebie syczącego węża wyciągającego głowę w naszą stronę. Aby nikt nie miał wątpliwości, o jaką herezję chodzi – putto wyrywa kartki z księgi, na której widnieją imiona Lutra, Kalwina i Zwinglego – największych wrogów Kościoła katolickiego tamtego czasu, a zarazem przedstawicieli nurtów protestanckich, które zagościły w krajach północnej i środkowej Europy. Założone w 1540 roku Towarzystwo Jezusowe (zakon jezuitów), ściśle podporządkowane papieżowi, za swój główny cel obrało walkę z tymi herezjami. Mimo starań jezuitów nie udało się powstrzymać reformacji wszędzie, ale z powodzeniem kładziono jej kres w takich krajach, jak Francja czy Polska. Walka toczyła się jednak nadal o każdą duszę i każdego potencjalnego heretyka.

Towarzystwo Jezusowe od początku swego istnienia doceniało rolę sztuki w swej misji i kontrreformacyjnej propagandzie. Jej zadaniem było przypominanie o człowieczej marności, ale też przestrzeganie przez grzechem herezji i   wiecznym potępieniem, będącym jego konsekwencją. Najlepszym tego dowodem są freski namalowane w tym czasie na sklepieniu nawy głównej kościoła Il Gesù, które musiały inspirować francuskiego artystę. Wystarczy spojrzeć na środkową scenę sklepienia, autorstwa Baciccia, w której rozchodzące się od monogramu IHS światło spływa na ziemię, uwalniając ją od pogaństwa i herezji. Potępieni spadają, ciągnięci przez demony zasłaniające oczy przed blaskiem prawdziwej wiary. Czy można było w sposób bardziej przekonujący ukazać triumf Kościoła katolickiego? Podobnie czyni to Le Gros. W jego dziele dojrzymy tę samą intensywną emocjonalność, dynamiczną przestrzeń naładowaną ekspresją gestów i teatralnych póz. Miotająca płomienie personifikacja Religii, mimo bogato udrapowanych szat, jest wręcz statyczna w porównaniu z konwulsyjnie ukazaną grupą poniżej. Przedstawienie to uzmysławiało wiernym spokój, harmonię i stabilność prawdziwej wiary, którą znaleźć mogli wyłącznie w Kościele rzymskokatolickim, oraz grzech, chaos i brzydotę, które znajdowały się poza nim. Jak mężczyzna, który wydaje się spadać z ołtarza. Widzimy, że zaraz stoczy się pod nasze nogi, spychany stopą Religii. Nie możemy mieć wątpliwości, że pracując nad tą sceną, młody artysta wzorował się na poznanej w Rzymie antycznej rzeźbie Grupa Laokoona, w nowatorski sposób ją interpretując. Oto widzimy przed sobą muskularne plecy trojańskiego kapłana (Laokoona), a wąż – w tym wypadku symbol grzechu, z którym się mocuje – kieruje swą uwagę nie na niego, ale na nas, gotowy do zadania nam śmiertelnego ukąszenia.

Pulsująca życiem kreacja Le Grosa, która wydawała się stworzona nie z wykutych w marmurze, lecz z żyjących postaci, przypadła do gustu jezuitom w sposób szczególny. Odtąd powierzać będą francuskiemu twórcy kolejne zlecenia, nie zważając niejako na fakt, że w rzeźbiarskim centrum świata, jakim niewątpliwie wciąż był Rzym, ówcześni artyści z wolna wyciszali emocje i ekspresję realizowanych przez siebie dzieł. Żywioł gestów i emocji bardziej jednak odpowiadał gustowi jezuitów i ich ideologicznemu przekazowi. Czy można było bowiem przedstawić triumf Kościoła katolickiego bardziej sugestywnie i uwodzicielsko, niż uczynił to Le Gros w stworzonym przez siebie theatrum sacrum?

Religia triumfująca nad Herezją, Pierre Le Gros, wys. 380 cm, głęb. 147 cm, szer. 314 cm, kaplica św. Ignacego Loyoli, kościół Il Gesù